ΑΝΑΞΙΜΑΝΔΡΟΣ Ο ΜΙΛΗΣΙΟΣ. ΜΕΡΟΣ 1.

 Βακχείου του Απολλωνιαδίτου

Παρακάτω θα εκθέσουμε την συμβολή του μεγάλου αυτού φιλοσόφου στην επιστήμη και την φιλοσοφία. Είναι ο δεύτερος μετά τον Θαλή που επεχείρησε να ερμηνεύσει κατά τρόπο επιστημονικό την γένεση του κόσμου.

Ο Αναξίμανδρος έζησε από το -611 έως -545 και είναι ο δεύτερος κατά χρονολογική σειρά μετά τον Θαλή από τους τρεις Μιλησίους φιλοσόφους μαζί με τον Αναξιμένη. Ήταν υιός του Πραξιάδη και γεννήθηκε στην Μίλητο. Σύγχρονοι μελετητές θεωρούν αυτόν πρώτο εκπρόσωπο της Ελληνικής φιλοσοφίας και όχι τον Θαλή. Είναι ο δημιουργός του γραπτού φιλοσοφικού λόγου αφού αυτός πρώτος έγγραψε φιλοσοφικό σύγγραμμα «Περί φύσεως».

Ανέπτυξε πολιτική δράση ιδρύοντας την Απολλωνία αποικία των Μιλησίων στον Εύξεινο Πόντο. Ασχολήθηκε με την κοσμογονία, την αστρονομία, τη μετεωρολογία, την γεωγραφία, την ζωογονία και την ανθρωπογονία. Αυτός επινόησε τον γνώμονα και τα ηλιακά ωρολόγια. Στην Σπάρτη έστησε το πρώτο ηλιακό ωρολόγιο που λειτουργούσε με χρήση της σκιάς γνώμονα επί καθέτου επιπέδου. Ο Κικέρων αναφέρει ότι κατόπιν πρόβλεψής του, οι Λακεδαιμόνιοι διανυκτέρευσαν έξω και απέφυγαν τις καταστροφικές συνέπειες μεγάλου σεισμού ο οποίος προκάλεσε κατακρήμνιση μεγάλου ορεινού όγκου του Ταϋγέτου. Φαίνεται ότι ο Αναξίμανδρος σχετίζεται ακόμη και με την καθιέρωση ημερολογίου στη Σπάρτη που βασίζονταν σε αστρονομικές παρατηρήσεις τον 6ον αιώνα. Γνώριζε την λόξωση της εκλειπτικής. Παρατήρησε ότι τα αστέρια φαίνονται να περιφέρονται γύρω από τον ουράνιο θόλο και θεώρησε ότι η γη βρίσκεται στο κέντρο μιας τεράστιας σφαίρας, στην εσωτερική επιφάνεια της οποίας είναι στερεωμένα τα αστέρια. Η γη κατά τον Αναξίμανδρο, είναι στο διάστημα μετέωρη και ισορροπεί, χωρίς να στηρίζεται πουθενά. Βρίσκεται στο κέντρο σε ίση απόσταση απ΄ όλα τα μέρη της ουράνιας σφαίρας. Σύμφωνα με τον Σιμπλίκιο, ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που εξέτασε τις αποστάσεις των ουρανίων σωμάτων. Στον τομέα της γεωγραφίας, ο Αναξίμανδρος θεωρείται ο πρώτος που τόλμησε να συντάξει και να δημοσιεύσει τον πρώτο χάρτη της γης στηριζόμενος επί επιστημονικών δεδομένων, τον οποίο βελτίωσε αργότερα ο Εκαταίος. Σε αυτόν η ξηρά περιβάλλεται από την εξωτερική θάλασσα που περιέχει την εσωτερική θάλασσα, μέρος της οποίας είναι η Μεσόγειος. Ο Μιλήσιος φιλόσοφος φαίνεται ότι έγραψε και άλλα έργα με τους τίτλους «Περί απλανών», «Σφαίρα», «Γεωμετρίας υποτύπωση». Ο Αναξίμανδρος είναι ο δεύτερος μετά τον Θαλή φιλόσοφο, ο οποίος διανοήθηκε να διερευνήσει κατά τρόπο επιστημονικό το πρόβλημα της γέννησης του κόσμου.

Τις απόψεις του και τα συμπεράσματά του ο Αναξίμανδρος τα εξέθεσε με συνοπτικό τρόπο σε ένα βιβλίο με τίτλο «Περί φύσεως». Το βιβλίο αυτό ή κάποια περίληψή του από το οποίο σώζεται μικρό μέρος, χρησιμοποίησε ο Απολλόδωρος ο Αθηναίος στα Χρονικά του, πιθανώς και ο Αριστοτέλης και ο Θεόφραστος. Ο Αναξαγόρας συνεχίζοντας τον τρόπο σκέψης του Θαλή, έθεσε και αυτός το πρόβλημα της αρχής των πάντων και διατύπωσε μια θεωρία για το άπειρο, που συνδέθηκε με το όνομά του και του χάρισε τη μεγάλη του φήμη. Κατά τον Cherniss το «άπειρο» του Αναξίμανδρου είναι απεριόριστο χωρικά, απέραντο χρονικά απροσδιόριστο ποιοτικά και ανεξάντλητο ποσοτικά. Είναι πηγή πολλών κόσμων, είναι αθάνατο, αγέραστο και μη υποκείμενο σε φθορά, άρα θείο. Είναι η αρχή που «περιέχει τα πάντα και τα κυβερνά». Από το άπειρο δημιουργούνται σπερματικές δυνάμεις που γεννούν ζεύγη αντιθέτων. Αυτά ως στοιχειακές μάζες, παίρνουν τη θέση τους στον κόσμο. Ο αποχωρισμός των αντιθέτων στοιχειακών μαζών και κατά συνέπεια, η γένεση των κόσμων στον Αναξίμανδρο οφείλεται στην «αΐδιον», κάποιου είδους αέναη, κίνηση του απείρου, που το κάνει να λειτουργεί σαν μια κοσμογονική μήτρα. Οι κόσμοι υπακούουν στον νόμο της συνεχούς γένεσης και φθοράς «κατ΄ ανάγκη». Το «κατά το χρεών» χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από τον Αναξίμανδρο με φιλοσοφικό νόημα, αντί της θεϊκής δύναμης της Μοίρας. Όπως μέσα στη ζωή κυοφορείται ο θάνατος και στον θάνατο περικλείεται σπερματικά η ζωή, σαν τους σπόρους των φυτών, έτσι και οι κόσμοι, ολοκληρώνουν τον χρόνο ύπαρξής τους και καταλήγουν εκεί απ΄ όπου προήλθαν, απορροφούμενοι από το άπειρο που τους γέννησε, για να ξεκινήσουν μετά τη ζωή τους αποχωριζόμενοι από αυτό.

Ο κόσμος και οι αντίθετες ουσίες που το συγκροτούν ευρίσκονται λέει ο Αναξίμανδρος σε κατάσταση διαμάχης σε μια προσπάθεια επιβολής (κεντρική ιδέα της φιλοσοφίας του Ηράκλειτου). Η υπεροχή του ενός ή του άλλου παράγοντος είναι περιορισμένη και ούτε δρα ανεξέλεγκτα ή ανεξάρτητα. Αυτό καθιστά τον κόσμο αυτοδύναμο και αυτοελεγχόμενο σύστημα ισορροπίας δυνάμεων. Τους θεούς που τηρούν την τάξη του κόσμου και μπορούσαν να την αλλάξουν αν αυτό ήταν αναγκαίο αντικαθιστά ο συμπαντικός νόμος και εν μέρει η αρχή της αιτιότητας που ισχύει κατ΄ ανάγκη και αναπόφευκτα. Ανάλογη σχέση αιτίας και αποτελέσματος διαφαίνεται και στις μετεωρολογικές παρατηρήσεις του Αναξίμανδρου. Σύμφωνα με την κατά το δυνατόν προσέγγιση της εννοιολογίας του Αναξίμανδρου αυτή πρέπει να είναι η επικρατέστερη ερμηνεία για τα στοιχεία που αδικούν και αδικούνται, τιμωρούν και τιμωρούνται. Σύμφωνα όμως με τις σημερινές επιστημονικές γνώσεις υποδηλώνεται η ισχύς των φυσικών νόμων οι οποίοι δεν γνωρίζουν ούτε οίκτο ούτε έλεος και ισχύουν αδήριτα και ανεξάρτητα της οποιασδήποτε επιθυμίας των θεών. Απλά οι θεοί είναι οι ίδιοι φυσικοί συμπαντικοί νόμοι ή υπακούουν σ΄ αυτούς σε όποιο κβαντισμένο συμπαντικό κόσμο και αν ευρίσκονται. Άδικα συνδέεται η φιλοσοφία του Αναξίμανδρου με την Ορφικοπυθαγόρεια αντίληψη περί τιμωρίας του ανθρώπου για σφάλματα σε περασμένες ζωές ή τις Ιουδαιοχριστιανικές αντιλήψεις περί υπάρξεως καλού-κακού. Η Ελληνική αντίληψη του Αναξίμανδρου είναι ότι ο κόσμος δεν αποτελεί σφάλμα αλλά είναι μια διαρκής πρόοδος προς την τάξη την υπερσυμμετρία και προς ανώτερα όντα και κόσμους.

Η αντίληψη αυτή ευρίσκεται και στις βιολογικές παρατηρήσεις του Αναξίμανδρου. Η γη λέει ήταν αρχικά καλυμμένη με νερό. Άρα η ζωή πρωτοεμφανίσθηκε μέσα στη θάλασσα. Αργότερα η θερμότητα του ήλιου εξάτμισε ένα μέρος του υγρού στοιχείου και τα ζώα που βρέθηκαν στην ξηρά προσαρμόσθηκαν στο νέο περιβάλλον με κάποιες διαδικασίες προσαρμογής. Οι άνθρωποι που πρωτοεμφανίσθηκαν στην θάλασσα σαν ιχθυόμορφα όντα όταν έγιναν ικανοί να φροντίζουν τον εαυτό τους, βγήκαν στην ξηρά.

Η σκέψη του Αναξίμανδρου και η φιλοσοφία του για την κοσμική δικαιοσύνη είναι μια καθαρή επιστημονική ερμηνεία για τον κόσμο που στηρίζεται στο αξίωμα του αιτίου και αιτιατού και που επηρέασε την Ελληνική φιλοσοφία. Ο Ηράκλειτος, ο Παρμενίδης, ο Εμπεδοκλής, ανέπτυξαν με διάφορους τρόπους το κοσμολογικό αυτό σύστημα, ενώ οι ατομικοί φιλόσοφοι εξελίσσοντας το άπειρο του Αναξίμανδρου συνέδεσαν την ύπαρξη της ύλης με το άπειρο.

Ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος δίκαια πρέπει να θεωρηθεί ο ιδρυτής της Ελληνικής κοσμολογίας, της φυσικής φιλοσοφίας και πατέρας του ενός από τα τρία αξιώματα στα οποία στηρίζεται η επιστημονική έρευνα, του αξιώματος της σχέσης αιτίου και αιτιατού.

Η επιστημονική γεωγραφία. Ο Αναξίμανδρος πρώτος σχεδίασε χάρτη στον οποίο περιλαμβάνεται όλος ο γνωστός τότε κόσμος. Δεν σχεδιάσθηκε για πρακτικούς σκοπούς όπως τέτοιους είχαν σχεδιάσει οι Ίωνες θαλασσοπόροι, αλλά αποτελεί την πρώτη επιστημονική προσπάθεια για την κατάταξη και ταξινόμηση των γνωστών γεωγραφικών δεδομένων σε μια ενότητα. Το σχήμα του χάρτη είναι κυκλοτερές κατά το πρότυπο των κυκλοτερών σφονδύλων των κιόνων. Ο Διογένης σαφέστατα ορίζει στο (ΔΙΟΓ. ΙΙ 1-2) την άποψη του Αναξίμανδρου ότι η γη βρίσκεται στο μέσο, έχοντας τη θέση του κέντρου, καθώς έχει σχήμα σφαιρικό (η σελήνη είναι ετερόφωτη και φωτίζεται από τον ήλιο όσο για τον ήλιο δεν είναι μικρότερος από τη γη και είναι φωτιά καθαρότατη). Η επιφάνεια του κυλίνδρου-σφαίρας είναι ο χώρος κατοικίας των ανθρώπων, η δε γη αιωρείται στο μέσο ουρανίου σφαίρας. Η οικουμένη παριστάνεται σαν νησί. Εξωτερικά περιβάλλεται από θάλασσα που αντιστοιχεί με τον Ατλαντικό την Ερυθρά, τον Ινδικό και τον Ειρηνικό και γι΄ αυτή χρησιμοποιείται ο όρος εξωτερική θάλασσα. Διακρίνεται η Κασπία, και μια εσωτερική θάλασσα η Μεσόγειος. Κυκλοτερώς εν είδη κώδωνος ημισφαιρίου εφάπτεται της γης ο ουράνιος θόλος. Κεντρική θέση στο χάρτη κατέχει η Ελλάδα στο κέντρο της οποίας τοποθετήθηκαν οι Δελφοί με τον ομφαλό της γης.

Η μαθηματική αστρονομία. Η παράδοση αναφέρει ότι τον γνώμονα επινόησε ο Αναξίμανδρος. Με το όργανο αυτό έγινε δυνατή η επιστημονική αστρονομική παρατήρηση. Ο γνώμονας αποτελείται από ένα στύλο κάθετο σε ένα οριζόντιο επίπεδο. Με σύγκριση των μηκών των σκιών της ριπτομένης σκιάς του στύλου προσδιορίζεται η μεσημβρία (ελαχίστη σκιά της ημέρας) και τα ηλιοστάσια μεγίστη και ελαχίστη σκιά του έτους. Αργότερα η συσκευή αυτή τελειοποιήθηκε και δημιουργήθηκε το ηλιακό ωρολόγιο που χρησιμοποιήθηκε για να καθορίζονται οι ισημερίες και άλλες αστρονομικές παρατηρήσεις. Ο γνώμονας του Αναξίμανδρου που χρησιμοποιήθηκε για να προσδιορισθούν οι τροπές και οι ισημερίες χρησιμοποιήθηκε και για να προσδιορισθεί η αρχή του έτους. Το ημερολόγιο των αρχαίων σαν αρχή ελάμβανε την πορεία του ηλίου στον ουρανό. Το αθηναϊκό άρχιζε από το χειμερινό ηλιοστάσιο, το δωρικό και μακεδονικό από την φθινωπορινή ισημερία. Στη Σπάρτη ο Αναξίμανδρος επέλυσε ζητήματα που αφορούσαν ημερολογιακούς διακανανονισμούς. Το γεγονός ότι η διαίρεση της ημέρας σε 12 μέρη (γνωστή στου Βαβυλωνίους) καθιερώθηκε στην Ελλάδα στα μέσα του -4ου αιώνα αποδεικνύει ότι η μαρτυρία του Ηροδότου ότι ο γνώμονα έχει Βαβυλωνιακή προέλευση δεν ευσταθεί. Από τις κινήσεις των άστρων και την ακινησία αυτών που ευρίσκονται στον Βόρειο πόλο συμπέρανε ότι ο ουρανός είναι μια ουράνια σφαίρα που περιβάλει την γη η οποία αιωρείται στο κέντρο της και έχει σχήμα σπονδύλου κίονα- (σφαιρικό κατά τον Διογένη). Οι Βαβυλώνιοι ποτέ δεν κατόρθωσαν να φθάσουν στην έννοια ότι το σύμπαν είναι σφαιρικό.

Ο Αναξίμανδρος απέρριψε την μυθολογική ερμηνεία της κίνησης του ηλίου και διατύπωσε την άποψη ότι για να είναι δυνατή η φαινομένη κίνηση του ηλίου και την επομένη ημέρα πρέπει ο ήλιος κατά την διάρκεια της νύκτας να συνεχίζει να κινείται γύρω από την γη. Συνεπώς ο ουρανός πρέπει να είναι σφαιρικός, το Βόρειο ημισφαίριο το οποίο παρατηρείται από εμάς, οδηγηθείς στην αντίληψη αυτή παρατηρώντας την κυκλική κίνηση των άστρων που ευρίσκονται πλησίον του Βορείου πόλου. Ο Θέων ο Σμυρναίος και ο Αριστοτέλης, αναφέρουν ότι η γή ευρισκόμενη στο κέντρο της ουρανίου σφαίρας φαίνεται να κινείται περί το άξονα της ουρανίου σφαίρας. Ο Αναξίμανδρος απέδιδε στη γη ευρισκομένη στο κέντρο της ουρανίου σφαίρα κάποια κίνηση ή θεωρούσε πιθανό προβληματισμό την περιστροφή της γης περί τον εαυτόν της, χωρίς να γνωρίζούμε όμως αν το απέδειξε αυτό. Πρώτος ο Αναξίμανδρος επεχείρησε να προσδιορίσει το μέγεθος του ηλίου, της σελήνης, των ουρανίων σωμάτων τις αποστάσεις και την τάξη τοποθέτησής τους με βάση το θεώρημα των αναλογιών. Μη δεδομένου όμως ως γνωστού του ενός μεγέθους εκ των τεσσάρων μεγεθών των δύο λόγων της αναλογίας ήταν αδύνατος η ακριβής μέτρηση των μεγεθών των ουρανίων σωμάτων. Δεν παύει όμως να αποτελεί επιστημονική μέτρηση κατά προσέγγιση.

Η κοσμολογία. Κατά τον Αναξίμανδρο η πρώτη αρχή από την οποία προήλθε ο δικός μας κόσμος και οι άλλοι αναρίθμητοι είναι το άπειρο. Όλοι αυτοί οι κόσμοι έρχονται στην ύπαρξη με την επενέργεια μιας αϊδίου κινήσης των εναντίων, δηλαδή ο αποχωρισμός και η εμφάνιση των αντιτιθέμενων παραλλαγών της ύλης όπως το ψυχρό και θερμό η πρώτη εναντιοδρομία. Το θερμό σήμερα σχετίζεται με την συχνότητα της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας αυξανόμενης της συχνότητας αυξάνεται η ενέργεια του φωτονίου σύμφωνα με την σχέση W= hn με συνέπεια την ικανότητά να αυξάνεται η θερμοκρασία της ύλης. Αυτή η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία είναι το πρώτο συστατικό που παράγεται από το άπειρο που σήμερα μπορούμε να σχετίσουμε με τις μέλανες οπές ή την σύγχρονη μεγάλη έκρηξη Big Bang δημιουργίας του σύμπαντος. Εκ των εναντίων ψυχρού θερμού παράγεται η δεύτερη εναντιοδρομία του ξηρού υγρού και κατά συνέπεια η ξηρά και η θάλασσα. Δυσεπίλυτο πρόβλημα της κοσμολογίας του Αναξίμανδρου είναι το ερώτημα, αν δεχότανε την ύπαρξη απείρων κόσμων συγχρόνως υφισταμένων σε διάφορα μέρη του διαστήματος, επαλλήλων υφισταμένων ή χρονικά γεννωμένων και φθειρόμενων. Δεν το καθορίζει ο Αναξίμανδρος.

Η εξέλιξη των οργανικών όντων. Κατά τον Αναξίμανδρο τα πρώτα έμβια όντα γεννήθηκαν μέσα στην αποξηραμένη από τον ήλιο ιλύος της θαλάσσης. Τα πρωταρχικά εκείνα ζώα τα φαντάσθηκε περιβαλλόμενα από ακανθώδη δέρματα τα οποία απέβαλαν συν το χρόνο, όταν με την προοδευτική αποξήρανση της θάλασσας επέρασαν στην ξηρά και συνέχισαν την εξέλιξη της ζωής τους στην νέα κατάσταση. Ο άνθρωπος θα έπρεπε να μη ήταν ο ίδιος με τον σημερινό. Δέχθηκε ότι οι πρώτοι άνθρωποι γεννήθηκαν μέσα σε ζώα άλλου είδους. Ο άνθρωπος γεννήθηκε από άλλο είδος ζώων επειδή τα άλλα ζώα ευρίσκουν μόνα τους τροφή ό δε άνθρωπος χρειάζεται χρόνο προσαρμογής. Πήρε παράδειγμα από τους γαλέους οι οποίοι γεννούν μικρά και όχι αυγά. Και επειδή το σώμα των ζώων περιέχει ξηρά και υγρά συστατικά κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα πρώτα έμβια όντα προήλθαν από την θαλάσσια ιλύ. Οι υποθέσεις του στηριζόμενες επί εμπειρικών παρατηρήσεων και λογικών συνειρμών δεν απέχουν από την σημερινή θεωρία της εξελίξεως των όντων, την βασική υπόθεση της οποίας πρώτος ο Αναξίμανδρος φαίνεται ότι διατύπωσε έστω κάπως χονδρικά.

Η οντολογική περί απείρου θεωρία.

Ο Αναξίμανδρος συνεχίζοντας τον τρόπο σκέψης του Θαλή, έθεσε και αυτός το πρόβλημα της αρχής των πάντων και διατύπωσε μια θεωρία για το άπειρο, που συνδέθηκε με το όνομά του και του χάρισε τη μεγάλη του φήμη. Κατά τον Cherniss το «άπειρο» του Αναξίμανδρου είναι απεριόριστο χωρικά, απέραντο χρονικά απροσδιόριστο ποιοτικά και ανεξάντλητο ποσοτικά. Είναι πηγή πολλών κόσμων, είναι αθάνατο, αγέραστο και μη υποκείμενο σε φθορά, άρα θείο. Είναι η αρχή που «περιέχει τα πάντα και τα κυβερνά». Από το άπειρο δημιουργούνται σπερματικές δυνάμεις που γεννούν ζεύγη αντιθέτων. Αυτά ως στοιχειακές μάζες, παίρνουν τη θέση τους στον κόσμο. Ο αποχωρισμός των αντιθέτων στοιχειακών μαζών και κατά συνέπεια, η γένεση των κόσμων στον Αναξίμανδρο οφείλεται στην «αΐδιον», κάποιου είδους αέναη, κίνηση του απείρου, που το κάνει να λειτουργεί σαν μια κοσμογονική μήτρα. Οι κόσμοι υπακούουν στον νόμο της συνεχούς γένεσης και φθοράς «κατ΄ ανάγκη». Το «κατά το χρεών» χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από τον Αναξίμανδρο με φιλοσοφικό νόημα, αντί της θεϊκής δύναμης της Μοίρας. Όπως μέσα στη ζωή κυοφορείται ο θάνατος και στον θάνατο περικλείεται σπερματικά η ζωή, σαν τους σπόρους των φυτών, έτσι και οι κόσμοι, ολοκληρώνουν τον χρόνο ύπαρξής τους και καταλήγουν εκεί απ΄ όπου προήλθαν, απορροφούμενοι από το άπειρο που τους γέννησε, για να ξεκινήσουν μετά τη ζωή τους αποχωριζόμενοι από αυτό. Δυσεπίλυτο πρόβλημα της κοσμολογίας του Αναξίμανδρου είναι το ερώτημα, αν δεχότανε την ύπαρξη απείρων κόσμων συγχρόνως υφισταμένων σε διάφορα μέρη του διαστήματος, επαλλήλων υφισταμένων ή χρονικά γεννωμένων και φθειρόμενων. Δεν το καθορίζει ο Αναξίμανδρος.

Ο Αναξίμανδρος είναι ο πρώτος που εισήγαγε στη φιλοσοφική εννοιολογία τον όρο και την έννοια της αρχής, θεωρήσας ως αρχή των όντων το άπειρο. Το άπειρο ο Μιλήσιος φιλόσοφος το εκλαμβάνει σαν αθάνατη αρχή η οποία περιέχει σπερματικά και κυβερνά τους κόσμους με την ισχύ φυσικών νόμων. Είναι δύσκολο να καθορισθεί ποια έννοια ειδικότερα έδωσε στο άπειρο. Όμως αυτή καθαυτή η έννοια του μαθηματικού απείρου μας δίδει μια πολύ καλή προσέγγιση του απείρου του Αναξίμανδρου. Τα σχόλια του Αριστοτέλη δεν διαφωτίζουν την έννοια του απείρου αφού διατυπώνει αντιρρήσεις περί αυτού. Ο Θεόφραστος μαθητής του Αριστοτέλη ορίζει το άπειρο σαν «αόριστο», «έτερον», «ετέραν φύσιν (μεσάζουσα ουσία) παρά τα στοιχεία». Η αΐδιος κίνηση της αρχής αυτής είναι η αιτία της γένεσης του κόσμου. Νοούμενο το άπειρο σαν φύση αόριστη και άπειρη, αναγνωρίζεται σαν βασική οντολογική καταβολή δηλαδή ένας παγκόσμιος νόμος από τον οποίο παράγονται τα πάντα. Μερικοί σχολιαστές του Αριστοτέλη, όπως ο Αλέξανδρος, ο Αφροδισιέας, ο Θεμίστιος, ο Σιμπλίκιος και ο Φιλόπονος, ταύτισαν την μεσάζουσα ουσία μεταξύ των στοιχείων με το άπειρο του Αναξίμανδρου. Ο Αυγουστίνος και ο Ειρηναίος δέχονται το άπειρο σαν ένα μηχανικό μείγμα. Κατά τον Χέγκελ το άπειρο του Αναξίμανδρου δεν είναι επιδεκτικό κανενός προσδιορισμού, διότι οποιοσδήποτε προσδιορισμός θα υποβίβαζε την έννοια του απείρου. Δηλαδή θα λέγαμε ότι ταυτίζεται με την έννοια του υπερβατικού Ενός, της Αρρήτου Αρχής περί της οποίας δεν μπορούμε να πούμε τίποτα είτε καταφατικά είτε αποφατικά.

Ο Τσέλλερ θεωρεί ότι το άπειρο του Αναξίμανδρου είναι άπειρος ύλη χωρίς να είναι ένα από τα τότε γνωστά στοιχεία της ύλης. Φθάνει στο συμπέρασμα ότι το άπειρο είναι απεριόριστο κατ΄ έκταση, και ακαθόριστο κατά την ποιότητα. Θεωρεί ότι το άπειρο σαν αρχή πρέπει να καταταχθεί μεταξύ ειδών ύλης δηλαδή ένυλων φυσικών αρχών. Παρά τις ποικίλες ερμηνείες που δώθησαν το πιθανότερο είναι ότι ο Αναξίμανδρος θεωρεί το άπειρο σαν οντολογική αρχή που εξηγεί την ύπαρξη των επί μέρους όντων. Και επειδή τα όντα είναι πεπερασμένα, φαίνεται ότι η αρχή είναι, αφ΄ ενός να είναι όμοια με αυτά και επειδή τα κυβερνά να είναι και άπειρος αΐδιος αιώνια με κάθε τελειότητα Θέλησε δια της αρχής του απείρου να εξάρει την προτεραιότητα της οντολογικής αρχής του απείρου ως προς τα φθαρτά όντα σε ένα ενιαίο σύνολο εν αντιθέσει προς την υλοζωϊκή εκδοχή του ιουδαιοχριστιανισμού περί διαχωρισμού της ύλης και των όντων από την ζωοποιό δύναμη της αρχής. Σ΄ αυτό συνηγορεί και το παρακάτω απόσπασμα.

ΣΙΜΠΛ.Φυσ. 24, 13 Α… αρχήν .... είρηκε των όντων το άπειρο … εξ ων δε η γένεσις εστί τοις ούσι, και την φθοράν εις ταύτα γίνεσθαι κατά το χρεών. Διδόναι γαρ αυτά δίκην και τίσιν αλλήλοις της αδικίας κατά την του χρόνου τάξιν. Δηλαδή. Ο Αναξίμανδρος … αρχή … είπε των όντων το άπειρο … και ότι σ΄ αυτά από τα οποία γεννιούνται τα όντα σ’ αυτά φθείρονται αναγκαστικά. Γιατί αυτά τιμωρούνται και ξεπληρώνουν μεταξύ τους την αδικία, σύμφωνα με την τάξη του χρόνου.

Κατά τον Κ. Δ. Γεωργούλη τι σημαίνει ο όρος αρχή. Σημαίνει την χρονική έναρξη ή την υπεροχή της δύναμης και του αξιώματος ή την αρετή του απείρου. Παρόμοια δε υπεροχή θα δώσει και ο Πλάτων στην δική του οντολογική αρχή χαρακτηρίζοντας αυτήν αγαθό. Το «χρεών» σημαίνει την οφειλή τον εξαναγκασμό στην γένεση του κόσμου. Μετά την παράλειψη του αμφιλεγόμενου «αλλήλοις» το νόημα συνεχίζει: τα πεπερασμένα όντα υφίστανται την δίκη και την τίσιν για λογαριασμό του απείρου. Επειδή τα όντα εξέρχονται του απείρου, οφείλουν να τιμωρηθούν δια του θανάτου και της φθοράς η οποία τα επαναφέρει στο άπειρο. Λαμβάνοντας υπ΄ όψη το «αλλήλοις» τα όντα έχουν μεταξύ τους σχέση αλληλεπίδρασης, και ο κόσμος των όντων φαίνεται να εποπτεύεται από την Δίκη η οποία αποκαθιστά μια οντολογική αξιοκρατία με χρονική τάξη. Ο Γαίγκερ ισχυρίζεται ότι ο Αναξίμανδρος μεταφέρει στο κοσμικό σύμπαν την έννομο τάξη των Ιωνικών πόλεων. Πια τάξη όμως. Ο Ντιλς την θεωρεί ταυτόσημο με χρονικό καθορισμό, ο Γαίγκερ με την κοινή τάξη την συμμετρία θα λέγαμε και άλλοι επίσης δίδουν άλλες ερμηνείες. Από τους σχολιασμούς των ασχοληθέντων με τη ερμηνεία του κειμένου αυτού απορρέει η παρακάτω ερμηνεία.

… Αρχή … όντων (Ο Αναξίμανδρος είπε ότι είναι) το άπειρο … και ότι σ΄ αυτά από τα οποία υπάρχει στα όντα η γένεση σ΄ αυτά υπάρχει και η φθορά σύμφωνα με το οφειλόμενο χρέος αναγκαστικά. Γιατί αυτά τιμωρούνται και ξεπληρώνουν μεταξύ τους την αδικία, σύμφωνα με την τάξη του χρόνου. Αποδεικνύεται εδώ ότι ο Αναξίμανδρος είναι ό πρώτος εισηγητής της αιτιοκρατικής αντίληψης της σχέσης αιτίου και αιτιατού αναγορευόμενος πατέρας του δεύτερου αξιώματος εκ των τριών Ελληνικών επί των οποίων στηρίζεται η σύγχρονη επιστημονική έρευνα.

Με βάση την σύγχρονη επιστημονική γνώση θα διατυπώναμε την σημαντική αυτή ρήση ως εξής. Η άπειρος απροσμέτρητος σε μέγεθος τάξη ή απειροστή-ελαχιστότατη εντροπία καθοιονδήποτε έννοια φυσικού μεγέθους, νοούμενη πρωτίστως όμως ως αποκλειστικής συνάρτησης του απείρου χρόνου όποιο φυσικό μέγεθος και αν αναπαριστά αυτός, ευρισκόμενο στο αόρατο παρασκήνιο είναι η αιτία της γέννεσης των όντων τα οποία με την σειρά τους κατά την ζωή τους αλληλοεξαρτώμενα μεταξύ τους αλλά και από το άπειρο, σταθεροποιούνται-εδραιώνονται και αποδίδουν πρόσθετη πληροφόρηση και τάξη στο άπειρο συναρτήσει του χρόνου αποδίδοντας την ύλη τους στην κοσμική ύλη και την άϋλο ουσία του απείρου ισχυρότερη σε τάξη στο άπειρο χωρίς να έχει υπάρξει ποτέ διαχωρισμός ύλης και ουσίας απείρου.

Συμπερασματικά η έννοια του απείρου του Αναξίμανδρου ταυτίζεται με μια ανεξάντλητη πρωταρχική πηγή ενός φυσικού μεγέθους, συμπυκνωμένης ενέργειας-πληροφορίας κρυμμένη στο υπόστρωμα-παρασκήνιο-όπισθεν του αισθητού κόσμου, του αιθέρα των Ελλήνων φιλοσόφων ασύλληπτης ακόμη και με τα σημερινά επιστημονικά δεδομένα, που όμως σήμερα η επιστήμη αποδέχεται και ψηλαφεί την ύπαρξή της.

Ο Αναξαγόρας υπήρξε ο πρώτος θεμελιωτής της επιστημονικής γεωγραφίας, της μαθηματικής αστρονομίας και της εξελικτικής βιολογίας. Με την εισαγωγή της αρχής του απείρου υποδεικνύει ότι η έρευνα με το αξίωμα του αιτίου και αιτιατού πρέπει να υπερβεί τα όρια της αισθητής ύλης και να οδηγηθεί στο χώρο του υπερβατικού του μη αισθητού δηλαδή στο χώρο των πεδίων των κβαντικών στοιβάδων τον τετραδιάστατο χώρο, τον αιθέρα την σκοτεινή ύλη και ενέργεια και ίσως στους επάλληλους κβαντισμένους κόσμους με τα ολογραφικά παραδείγματα του Μπομπ Πρίμπαμ που η σύγχρονη επιστήμη μόλις σήμερα αρχίζει να μελετά.